Κλεοπάτρα: Ποια ήταν πραγματικά;

Εχει μάλλον συκοφαντηθεί μέσα από ταινίες του Χόλιγουντ και της Τσινετσιτά. Για να πλησιάσουμε κάπως στην αλήθεια, διαβάσαμε το ολοκαίνουργιο βιβλίο «Cleopatra. A Biography» του Αμερικανού ιστορικού Ντουέν Ρόλερ

Λένε ότι περίμενε πρώτα να σκοτεινιάσει, ότι μπήκε σε μια βάρκα και ότι πλησίασε αθόρυβα τα ανάκτορα, όπου την περίμενε ο Ιούλιος Καίσαρας. Ηξερε ότι δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη μόλις πατούσε το πόδι της στην όχθη του Νείλου. Οπότε, όπως έγραψε ο Πλούταρχος: «Μπήκε μέσα σ’ ένα κάλυμμα στρώματος και ξάπλωσε και ο Απολλόδωρος έδεσε με ιμάντα το κάλυμμα και το πέρασε μέσα από τις πόρτες στον Καίσαρα. Και λέγεται ότι ο Καίσαρας σκλαβώθηκε από αυτό το πρώτο τέχνασμα της Κλεοπάτρας, με το οποίο έδειξε πόσο ερωτική ήταν, και ηττημένος από την όλη συμπεριφορά και χάρη της, τη συμφιλίωσε με τον αδελφό της για να συμβασιλεύουν».

Αυτό είναι ένα από τα πολλά επεισόδια της πολυτάραχης ζωής της Κλεοπάτρας που ακροβατούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον μύθο. Πρώτος το κατέγραψε ο Πλούταρχος, αλλά ο σύγχρονος Αμερικανός ιστορικός Ντουέν Ρόλερ, στo νέo βιβλίο του «Cleopatra. A Biography», αμφισβητεί την αξιοπιστία της περιγραφής. Συμφωνεί όμως ότι η Κλεοπάτρα εμφανίστηκε μπροστά στον Καίσαρα αποφασισμένη να τον γοητεύσει, έχοντας στον νου της ότι ο Ιούλιος έτρεφε αδυναμία στις ωραίες γυναίκες.

Το βέβαιο είναι ότι η συνάντηση ανάμεσα στην Κλεοπάτρα και τον Ιούλιο προκύπτει σε μια κομβική στιγμή για το μέλλον του εύθραυστου βασιλείου της. Βρισκόμαστε στο 48 π.Χ. Ο Ιούλιος Καίσαρας έχει συντρίψει στα Φάρσαλα τον Πομπήιο και έχει καταφτάσει στην Αίγυπτο, αποφασισμένος να βάλει τάξη σε αυτό το διχασμένο βασίλειο, σε αυτή την πλούσια χώρα που αποτελεί τον μοναδικό παράγοντα σταθερότητας στην Ανατολή. Ωστόσο η ανάμειξη του Καίσαρα στα εσωτερικά της Αιγύπτου χαρακτηρίζεται από τους συμπατριώτες του ως μη αναγκαία και κρίνεται από ορισμένους ανάμεσά τους ως αποτέλεσμα του έρωτά του για την Κλεοπάτρα.

Τι γνωρίζουμε σήμερα με σιγουριά για την κατάσταση στην Αίγυπτο εκείνων των ημερών; Η Κλεοπάτρα έχει από καιρό εκδιωχθεί από τον μικρότερο αδελφό της, τον Πτολεμαίο ΙΓ', με τον οποίο υποτίθεται ότι θα μοιράζονταν τον θρόνο. Ο Ρωμαίος στρατηλάτης διατάζει τα δύο αδέλφια να συμβασιλεύουν εκ νέου και ο Πτολεμαίος, ξέροντας ότι ο Καίσαρας έχει σαγηνευτεί από την Κλεοπάτρα, επιτίθεται στα στρατεύματα του Ιούλιου. Τελικά ο Αιγύπτιος μονάρχης ηττάται, τρέπεται σε φυγή και η Κλεοπάτρα βγαίνει κερδισμένη – βέβαια, ως παράπλευρη απώλεια της σύγκρουσης έρχεται η καταστροφή σημαντικού μέρους της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.

Αιώνιο είδωλο 

Φαίνεται ότι ο Ιούλιος Καίσαρας ερωτεύτηκε την Κλεοπάτρα μόλις την είδε. Από την άλλη, ο Κικέρωνας την αντιπάθησε από την πρώτη στιγμή. Οσο για τον Μάρκο Αντώνιο, άφησε κοντά της την τελευταία του πνοή, μέχρι τέλους αφοσιωμένος εραστής και ευάλωτος σύντροφος. Εως σήμερα, πάντως, ο μύθος τη θέλει αδιάντροπη πλανεύτρα. Ακόμα και οι τρεις ανυπότακτοι Γαλάτες ενός πασίγνωστου κόμικ –ο Αστερίξ, ο Οβελίξ και ο Πανοραμίξ– παρουσιάζονται θαμπωμένοι από την επικίνδυνη ομορφιά της (βλέπετε «Ο Αστερίξ και η Κλεοπάτρα»).

Τι μας δείχνουν για την Κλεοπάτρα τα ιστορικά στοιχεία; Σύμφωνα με αυτά, ήταν δυναμική, αυταρχική, αποφασιστική· μιλούσε πολλές γλώσσες (η πρώτη της γλώσσα ήταν τα ελληνικά), είχε εντρυφήσει στην ιατρική αλλά και στην τέχνη του πολέμου. Οι πηγές μάς διδάσκουν επίσης ότι έβαλε να δολοφονήσουν και τα τέσσερα αδέρφια της. Ο δε Πλούταρχος επιμένει ότι δεν ήταν ιδιαιτέρως όμορφη – την παρουσιάζει, βέβαια, πολύ γοητευτική, ψύχραιμη και υπομονετική. Σε κάθε περίπτωση, μικρή σχέση έχει η πραγματικότητα με τον μύθο που γεννήθηκε κακόβουλα στη Ρώμη και αναβίωσε υστερόβουλα στο Χόλιγουντ. Οπως έγραψε o Ρόλερ: «Σαν όλες τις γυναίκες, η Κλεοπάτρα έχει υποφέρει από μια ιστοριογραφία που κυριαρχείται από το αρσενικό βλέμμα». Ετσι, ύστερα από τόσους αιώνες, αυτή η θρυλική γυναικεία φιγούρα, η τελευταία βασίλισσα της ελληνιστικής Αιγύπτου, παραμένει μια άγνωστη.

Ερωτευμένος Καίσαρας

Αμεση απόγονος του Πτολεμαίου Α' του Σωτήρος, του στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η Κλεοπάτρα ήταν κόρη του Αιγύπτιου βασιλιά Πτολεμαίου ΙΒ' Αυλητή και της Κλεοπάτρας Ε' Τρύφαινας – στις φλέβες της μάλλον έρεε αίμα μακεδονικό. Ανέβηκε στον θρόνο σε ηλικία 17 ετών και, βάσει του εθιμικού δικαίου στον οίκο των Πτολεμαίων, έπρεπε να συμβασιλεύσει με τον μεγαλύτερο από τους αδελφούς της, τον Πτολεμαίο ΙΓ'. Εκείνος όμως την εκδίωξε από την Αλεξάνδρεια. Ετσι η Κλεοπάτρα, σε ηλικία μόλις 20 ετών, συγκέντρωσε προσωπικό στρατό και ετοιμάστηκε να εισβάλει στην Αίγυπτο, αλλά η εμφύλια διαμάχη δεν πρόλαβε να αρχίσει, λόγω Καίσαρα. Την πιο κρίσιμη στιγμή ο Ρωμαίος ηγέτης κατέφτασε στην Αίγυπτο και τον Ιανουάριο του 47 π.Χ. κυρίευσε την Αλεξάνδρεια.

Η Κλεοπάτρα ανέλαβε τότε την εξουσία, μολονότι για τυπικούς λόγους στον θρόνο ανέβηκε ο άλλος μικρότερος αδελφός της, ο Πτολεμαίος ΙΔ' – ηλικίας 12 ετών. Ολα αυτά φυσικά δεν άρεσαν στους υπηκόους της: τη θεώρησαν πουλημένη στον Ρωμαίο στρατηλάτη. Πάντως σταδιακά, με τη γοητεία της και την αφοσίωσή της, κέρδισε την εμπιστοσύνη τους.

Ως γνωστόν, ο Καίσαρας παρέμεινε στην Αλεξάνδρεια, κολλημένος στην Κλεοπάτρα, μολονότι έπρεπε πια να επιστρέψει στη Ρώμη. Ετσι άρχισε ένας μεγάλος έρωτας, ο οποίος έμελλε να αποφέρει και έναν καρπό: τον Καισαρίωνα. Επιπλέον, έτσι μπήκαν τα θεμέλια για τον πρώτο σκανδαλισμό των Ρωμαίων από την Κλεοπάτρα, καθότι ο Ιούλιος ήταν παντρεμένος με την αξιοσέβαστη Ρωμαία αριστοκράτισσα Καλπουρνία. Τελικά η Κλεοπάτρα θα ενσάρκωνε όλες τις προκαταλήψεις των Ρωμαίων για τους ξένους και τους βάρβαρους, με αποτέλεσμα να στολιστεί με ένα στίγμα που επρόκειτο να έχει εκπληκτική διάρκεια στον χρόνο. Γι’ αυτή τη μοίρα έφταιξαν βέβαια τόσο η ερωμένη όσο και ο άπιστος στρατηγός. Αφενός, η Κλεοπάτρα πήρε μαζί της τον Καισαρίωνα, βρήκε τον Καίσαρα στη Ρώμη και εγκαταστάθηκε σε εξοχική κατοικία κοντά στον Τίβερη. Αφετέρου, ο Ρωμαίος ηγέτης δεν κράτησε καθόλου τα προσχήματα και της αφιέρωσε χρυσό άγαλμα σε νεόκτιστο ναό της Αφροδίτης.

Το όνειρο μετατράπηκε σε εφιάλτη στις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ., όταν ο Ιούλιος δολοφονήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους. Η Κλεοπάτρα επέστρεψε τότε στην Αίγυπτο –σύμφωνα με κάποιες πηγές, είχε ήδη φύγει πριν από το φονικό, επειδή κατάλαβε ότι το κλίμα δεν τη σήκωνε– και στη συνέχεια παρακολούθησε εξ αποστάσεως τα τεκταινόμενα στη Ρώμη. Κυρίως είχε τον χρόνο να βγάλει τα συμπεράσματά της για τη μοιρασιά των κτήσεων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: ο υιοθετημένος γιος του Καίσαρα, ο Οκταβιανός, κράτησε τις ρωμαϊκές επαρχίες στη Δύση και ο παλαιός έμπιστος του μακαρίτη, ο Μάρκος Αντώνιος, εκείνες στην Ανατολή – σε αυτές, βεβαίως, ανήκε και η Αίγυπτος.

Περιπαθής Αντώνιος

Η Κλεοπάτρα τηρεί σιγή ιχθύος· μόνον όταν ο Αντώνιος την καλεί για συνάντηση στην Ταρσό, πραγματοποιεί μια ακόμα μυθική εμφάνιση: διασχίζει σαν Αφροδίτη τον ποταμό Κύδνο με υπερπολυτελή θαλαμηγό – ο Ρόλερ χρησιμοποιεί αυτές τις λέξεις στο βιβλίο του! Για να ολοκληρωθεί μάλιστα η εικόνα, συνοδεύεται από μέλη της αυλής της μεταμφιεσμένα σε Ερωτιδείς, Νηρηίδες και Χάριτες. Ετσι αρχίζει ακόμη ένας παθιασμένος έρωτας.
Κατόπιν, με τη συνδρομή του Αντώνιου, η Κλεοπάτρα ξεφορτώνεται διάφορα ενοχλητικά πρόσωπα. Την αδελφή της, την Αρσινόη. Εναν άντρα που υποστηρίζει ότι είναι ο χαμένος Πτολεμαίος ΙΓ'. Τον διορισμένο κυβερνήτη της Κύπρου (τότε κτήση της Αιγύπτου), ο οποίος τυγχάνει οπαδός του Κάσσιου, ενός εκ των δολοφόνων του Καίσαρα.
Οπως ο Ιούλιος, έτσι και ο Μάρκος Αντώνιος κολλάει στην Αλεξάνδρεια και περνάει έναν ολόκληρο χειμώνα εκεί. Την περίοδο εκείνη, υποτίθεται ότι λαμβάνει χώρα ένα ακόμη επεισόδιο απ’ αυτά που κάνουν μια ωραία γυναίκα και ...μοιραία. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον θρύλο, η Κλεοπάτρα στοιχηματίζει με τον Αντώνιο ότι μπορεί να ξοδέψει ένα εξωφρενικό ποσό για ένα και μόνο δείπνο. Ο τελευταίος τη σαρκάζει και για λίγο αισθάνεται δικαιωμένος: το δείπνο που του ετοιμάζει η Κλεοπάτρα είναι υπερπολυτελές, αλλά δεν ξεπερνά σε χλιδή και κόστος τα προηγούμενα δείπνα τους. Ωσπου η Κλεοπάτρα ζητά να της φέρουν ένα κύπελλο με δυνατό ξίδι, βγάζει ένα από τα αμύθητης αξίας μαργαριταρένια σκουλαρίκια της, το ρίχνει στο ξίδι, το αφήνει να διαλυθεί και πίνει το διάλυμα. Αραγε πρόκειται για αλήθεια ή για ψέμα; Μάλλον για αλήθεια: το ανθρακικό ασβέστιο των μαργαριταριών όντως διαλύεται μόλις έρθει σε επαφή με το ξίδι. Ομως με πολύ αργό ρυθμό...
Ο Αντώνιος, βέβαια, δεν έχει στο μυαλό του μόνον τις απολαύσεις. Είναι πολιτικός και πρέπει να συναντηθεί με τον Οκταβιανό, προκειμένου να διευθετήσουν ζητήματα της κοινής τους ηγεσίας. Σύντομα, λοιπόν, οι δύο άντρες επισφραγίζουν τη συμμαχία τους με έναν γάμο ανάμεσα στον Αντώνιο και την Οκταβία, αδελφή του Οκταβιανού. Παράλληλα, στην Αίγυπτο η Κλεοπάτρα φέρνει στον κόσμο δίδυμα – είναι καρποί του έρωτά της με τον Ρωμαίο στρατηγό και ονομάζονται Αλέξανδρος Ηλιος και Κλεοπάτρα Σελήνη.
Στη συνέχεια ο Αντώνιος εγκαθίσταται με τη γυναίκα του στην Αθήνα και το 36 π.Χ. εκστρατεύει κατά των Πάρθων στη Συρία. Η απουσία του όμως από το πλευρό της Αιγύπτιας βασίλισσας δεν κρατάει πολύ: την καλεί κοντά του και το επόμενο διάστημα η Κλεοπάτρα μάλλον συλλαμβάνει ένα ακόμα παιδί του: τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο. Η επανασύνδεσή τους δεν οφείλεται πάντως μόνο σε συναισθηματικά ελατήρια. Η εκστρατεία δεν πάει καλά και χρειάζεται την οικονομική στήριξη της Αιγύπτου. Τελικά η Κλεοπάτρα την παρέχει, αλλά με αντάλλαγμα εδάφη – με το αζημίωτο δηλαδή.
Εντούτοις ο Αντώνιος αποτυγχάνει στον πόλεμο εναντίον των Πάρθων, χρεώνεται μία από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές αποτυχίες της Ρώμης, πέφτει σε βαθιά μελαγχολία και εμφανίζει για πρώτη φορά αυτοκτονικές τάσεις. Η Κλεοπάτρα τον βοηθάει να συνέλθει. Το ίδιο και μια επιτυχημένη –αν και αντικειμενικά ανώφελη– εκστρατεία στο έδαφος της Αρμενίας. Ακολουθεί πορεία θριάμβου στην Αλεξάνδρεια, μπροστά στον χρυσό θρόνο της Κλεοπάτρας, αλλά η νικητήρια φιέστα –που μέχρι τότε λάμβανε χώρα αυστηρά στην Ιερά Οδό της Ρώμης– εξοργίζει τον Οκταβιανό και ολόκληρη τη Ρώμη. Ετσι οι δρόμοι της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας γεμίζουν με γκράφιτι σεξουαλικού περιεχομένου εις βάρος της Κλεοπάτρας.
Σε λίγο η απόφαση του Αντώνιου να ζητήσει διαζύγιο από την Οκταβία και η αποκάλυψη ότι στη διαθήκη του αφήνει τα πάντα στην Κλεοπάτρα και στα παιδιά οδηγούν τη Ρώμη επισήμως σε πόλεμο με την Αίγυπτο. Κατά βάθος η σύρραξη που ξεσπάει είναι εμφύλια και προαποφασισμένη, αλλά το γεγονός αυτό δεν αθωώνει πλήρως την Κλεοπάτρα: η βασίλισσα ξέρει άριστα ότι με νίκη του Αντώνιου θα πάρει στα χέρια της μιαν αυτοκρατορία μεγαλύτερη και από του προγόνου της, του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Εκδικητικός Οκταβιανός

Το δράμα κορυφώνεται με τη ναυμαχία στο Ακτιο το 31 π.Χ., με μία από τις πιο εμβληματικές μάχες της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας. Σύμφωνα με τον Ρόλερ: «Για τους νικητές ήταν ο τελικός θρίαμβος του πολιτισμού εις βάρος της βαρβαρότητας». Μάλλον υπερβολικά τα λόγια του... Ομως σίγουρα η μάχη αυτή σηματοδοτεί την αρχή του τέλους για τους δύο εραστές και τους αναγκάζει να επιστρέψουν στην Αλεξάνδρεια. Εκεί η Κλεοπάτρα διατηρεί σε κάποιο βαθμό το ψυχικό της σθένος, αλλά ο Αντώνιος φτάνει στα πρόθυρα νευρικής κρίσης. Εναν χρόνο αργότερα, την 1η Αυγούστου του 30 π.Χ., ο Οκταβιανός μπαίνει θριαμβευτής στην Αλεξάνδρεια.
Η Κλεοπάτρα κλείνεται σε ένα ταφικό μνημείο με δύο ακόλουθές της, μάλλον για να εξωθήσει τον Αντώνιο στην αυτοχειρία. Σε κάθε περίπτωση, ο μελαγχολικός Αντώνιος πιστεύει ότι η αγαπημένη του έχει αυτοκτονήσει, τραβάει το ξίφος, το βυθίζει στην κοιλιά του και πεθαίνει βασανιστικά σε ηλικία 53 ετών. Επειτα ο Οκταβιανός συναντιέται με την Κλεοπάτρα και εκείνη δοκιμάζει να τον σαγηνεύσει και να ρίξει όλες τις ευθύνες στον Μάρκο Αντώνιο. Ο νικητής έχει ωστόσο κατά νου μόνο μια αλυσοδεμένη βασίλισσα να διαπομπεύεται στη Ρώμη.
Εκείνη δεν του έκανε βέβαια το χατίρι: στις 10 Αυγούστου του 30 π.Χ. βρέθηκε νεκρή μαζί με δύο ακόλουθές της. Ηταν 39 ετών και ντυμένη με τα πιο επίσημα βασιλικά της ενδύματα. Ετσι μας κληροδότησε ένα τελευταίο επεισόδιο από αυτά που χτίζουν θρύλους. Είναι αλήθεια ότι αφέθηκε να δαγκωθεί από μία ασπίδα (είδος δηλητηριώδους φιδιού) ή και από δύο ασπίδες; Οι καταγραφές αναφέρονται σε δαγκωματιές, αλλά ίχνος φιδιού δεν εντοπίστηκε πουθενά. Φυσικά η Αίγυπτος μετατράπηκε οριστικά σε ρωμαϊκή επαρχία και ο Οκταβιανός, ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης, την ενέταξε στα προσωπικά περιουσιακά του στοιχεία. Από την άλλη, όλως παραδόξως, ο ίδιος άνθρωπος ανέθεσε τα παιδιά των δύο αυτόχειρων στην απατημένη χήρα Οκταβία για να τα αναθρέψει.
Υστερα η Κλεοπάτρα καταγράφηκε ως ένα άστατο και σεξουαλικώς ακόρεστο γύναιο που οδηγούσε τους άντρες στην καταστροφή. Ομως με ποια λογική; Πέρα από τους δύο μεγάλους δεσμούς της, με τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο, καμία άλλη ερωτική σχέση της δεν είναι γνωστή. Και βέβαια δεν έσπρωξε εκείνη τους δύο άντρες στην καταστροφή, αλλά οι προσωπικές επιλογές τους και η βουλιμία τους για εξουσία. Οπως έχει σημειώσει και ο Ντουέν Ρόλερ, η μορφή της Κλεοπάτρας κακώς εξαντλείται στη σφαίρα του ροζ σκανδάλου, διότι η βασιλεία της ήταν μείζονος σημασίας: σηματοδότησε τη δύση της ελληνιστικής και την αυγή της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην ανατολική Μεσόγειο. Συνέπεσε επίσης με την παρακμή της δημοκρατίας στη Ρώμη και με το πέρασμα στη μοναρχία. Αν λοιπόν ταιριάζει σε αυτό το πρόσωπο μια φράση, αυτή έχει γραφτεί από τον ποιητή Οράτιο: «Ως γυναίκα δεν υπήρξε ποτέ ταπεινωμένη».

Το βιβλίο του Duane W. Roller «Cleopatra. A Biography»
(εκδ. Oxford University Press, 2010) μπορείτε να το προμηθευτείτε από το amazon.com.